Hình tượng rồng trong văn hóa Việt

Việt Nam, rồng xuất hiện từ rạng đông lịch sử dân tộc, với tên gọi là "Giao Long" với tục xăm mình hình Rồng của cư dân Văn Lang là bộ tộc có thủ lĩnh là Vua Hùng đã thờ thần Rắn, thần Rồng – Một sức mạnh sông nước trong buổi cha ông ta từ miền núi xuống đồng bằng khai hoang lấn biển, là nỗi sợ hãi lúc đầu phải tôn thờ mong đáng linh thiêng phù trợ rồi mới biết thờ tổ tiên và anh hùng liệt sĩ có công với dân. Về sau sức mạnh bí ẩn của thiên nhiên chắp cánh cho khát vọng của con người về mưa thuận gió hòa. Con Rồng tinh thần bay bổng từ văn minh nông nghiệp lúa nước lên chín tầng mây là mưa tưới ruộng mỗi khi có tiếng trống Đồng Đông Sơn gióng lên phỏng theo tiếng sấm ở lễ cầu mưa. Hình tượng Rồng sớm được định hình, định hướng tư duy con người và truyền tải qua các đời bằng nhiều loại hình văn hóa – nghệ thuật.

Đất nước mang hình rồng

Rồng hóa thân thần thiên tình sử Lạc Long Quân cùng tiên Âu Cơ hoài thai bọc trăm trứng nở trăm con, 50 người con theo cha xuống biển, 50 người con theo mẹ lên núi hòa hợp trong cộng đồng Văn Lang, sinh thành mãi mãi dòng giống Việt Nam có gia phả chúng "Rồng Tiên".

Rồng hóa thân thành tướng của Vua Hùng, Hai Bà Trưng, rồng che chở Đức Tiên Đế, người có công thống nhất giang sơn, lập nên nước Đại Cồ Việt độc lập tự chủ đầu tiên, mở đầu thời kì huy hoàng dựng nước lần thứ hai. Con rồng từ bọc trăm trứng bay lên sương mù trời Đại La bên tả ngạn sông Hồng trước thuyền ngự Lý Thái Tổ, định đô Thăng Long.

Không phải ngẫu nhiên mà hình đất nước Việt Nam từ thuở khai thiên lập địa là sự cách điệu hình rồng.

Từ miền Bắc, khởi nguồn có Bái Tử Long, Hạ Long, Bạch Long Vĩ ở phía đông bắc, có Thăng Long ở trung tâm nước qua con cầu được mô phỏng thiết kế theo tên gọi "Hàm Rồng" địa linh mà thuyết "Phong thổ" cho là "mả táng Hàm Rồng" nơi lắm vua nhiều chúa, cửa ngõ và yết hầu giao thông nơi miền Trung anh dũng kiên cường vào với miền Nam thần đồng có vùng đất Cửu Long (9 con rồng) gồm 12 tỉnh trong đó có đất mũi Cà Mau, là vị trí chiến lược về chính trị, quốc phòng… là vựa lúa lớn nhất nước. Mỗi miền là mạch máu giao thông lớn về tim rồi từ tim đi nuôi cơ thể tổ quốc hình chữ S uốn lượn như hình Rồng, có núi cao đại ngàn phía tây kéo dài làm vây, có biển Đông bao la sóng vỗ vẫy vùng thỏa chí.

Đất nước Việt Nam đâu cũng cảnh "làng ta phong cảnh hữu tình – dân cư giang khúc như hình con long", đâu cũng con người thấp thoáng dáng "Rồng bay phượng múa", sống thanh cao "trứng rồng lại nở rồng", tính tình đôn hậu, khách đến nhà thì nhún nhường, tôn trọng "mấy khi rống đến nhà tôm"... Người Việt biết ước mơ "Long Vân Khánh Hội" như người Hoa, biết vượt ngũ môn như cá chép để hóa rồng như người Nhật…

Rồng trong văn hóa truyền thống

Hình tượng rồng trong văn hóa truyền thống Việt Nam xét về mặt nguồn gốc hóa rồng còn phong phú lắm. Tre, trúc hóa rồng trong tranh rồng, trong thơ "Quốc âm thi tập" của Nguyễn Trãi (Từ độ hóa rồng càng lạ nữa) Nguyễn Du ở truyện Kiều, bốn lần nói về rồng, rồng trong thơ trào phúng của Tú Xương, Tú Mỡ; rồng trong "Nhật ký trong tù" (Rồng quấn vòng quanh chân với tay, Mơ thấy cưỡi rồng lên thượng giới, Nhà lao mở cửa ắt rồng bay) và trong kịch "Con rồng tre" của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc; rồng trong trò chơi, lễ hội dân gian rồng rắn lên mây, đua thuyền rồng, múa rồng; rồng trong các câu chuyện về tự nhiên có liên quan đến đời sống xã hội và sản xuất nông nghiệp (Rồng đen lấy nước thì mưa. Rồng trắng lấy nước thì vua đi cày)…

Tất cả các triều đại phong kiến cha truyền con nối đều mượn oai rồng như cáo mượn oai hùm để tô vẽ cho mình nào là "Long thể", "Long bộ", "Long sàng" để đọc chiếm "sân rồng", "bệ rồng" đều dùng hình tượng rồng như một thứ vũ khí tinh thần trang trí trong các lăng miếu, đến chùa từ triều đình đến làng bản để thần thiêng hóa quyền uy phong kiến.

Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, "Rồng năm móng vua quan thành cát bụi" (Chế Lan Viên). Tình cảm "Từ thủa mang gươm đi mở nước, ngàn năm thương nhớ đất Thăng Long" (Huỳnh Văn Nghệ) đã có trước đây nhiều thế kỷ, nay được nhân lên trong niềm sảng khoái, tự hào thành công của Thăng Long để ra đời thêm những tên, địa danh khác…

Trong hàng những con rồng châu Á, rồng Việt Nam vừa đẹp ở tư thế bay lên, vừa đẹp ở bản chất của hiện tượng ngôn ngữ văn hóa nghệ thuật, nói lên tính đôn hậu cùng khát vọng của nhân dân và mang dấu ấn thịnh suy của các triều đại phong kiến.

Cha ông ta dùng con Rồng đặt tên cho một năm trong 12 chi. Năm rồng là năm đại cát. Theo cách tính và tâm lý dân gian, bước vào năm Nhâm Thìn 2012, năm Thìn thứ hai của thế kỷ XXI, của thiên niên kỷ thứ 3 với nhiều hứa hẹn tốt đẹp.

Rồng khác nhau qua các thời kỳ với các bước đi tạc hình:   - Rồng thời Lý (Thế kỷ XI- XII) mới thoát thai từ rắn, gắn với việc đề cao đạo Phật. Rồng một đôi nằm gọn trong lá đề hoặc một con trong nửa lá (cửa tháp). Đi vào cửa tháp là đi vào lòng bồ đề. - Rồng thời Trần (thế kỷ XII – XIV) dáng cao to, khí phách của những võ công oai hùng thắng Nguyên Mông. - Rồng thời Lê (thế kỷ XV) là rồng thời Trần tiếp tục vươn lên theo vận nước hồi phục sau hai thập kỷ đất nước bị nhà Minh kìm kẹp. Rồng thời Mạc (thế kỷ XVI) vừa đa dạng vừa đa năng trong bước phát triển phong phú các loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian. - Cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XIX, chế độ phong kiến Việt Nam xuống dốc, phong trào quần chúng nhân dân dành lại hình tượng rồng cho khát vọng phồn thực và công bằng xã hội. Rồng xuống đậu nơi đất vách nhà tranh và quây quần cùng gà, lợn, chuột, mèo, trâu, chó… (trong trang dân gian Tết). - Rồng thời Nguyễn có mặt ở địa bàn rộng rãi chưa từng thấy trong lịch sử xưa nay, Rồng xuất hiện trong công trình kiến trúc, bàn thờ của các gia đình bậc trung mọi làng bản. Hình tượng rồng vẫn tập trung tính hướng nội, gắn với tâm linh dân dã. Dáng rồng hình xoắn đuôi, râu vẩy cá chép, sừng hươu, vuốt chim ưng, thân rắn uốn lượn khỏe khoắn.

Xuân Lực sưu tầm