Trương Hống - Trương Hát: Vang danh Đại tướng quân – Thánh Tam Giang

• Anh hùng chống quân Lương ở thế kỷ VI

 Căn cứ sử sách và thần phả: Thân mẫu các ngài sinh hạ một lần được 5 nggười con (4 trai, 1 gái). Người con trưởng là Trương Hống, thứ hai là Trương Hát, thứ ba là Trương Lừng, thứ tư là Trương Lẫy, còn người con gái tên là Mỹ Đạm công chúa. Khi 5 anh em các ngài 18 tuổi, vào ngày 15 tháng 4 năm Kỷ Hợi thì thân mẫu qua đời.
Năm các ngài 20 tuổi, giặc Lương sang xâm chiếm nước ta, Triệu Việt Vương liền rời bỏ kinh thành rút quân về đóng ở đầm Dạ Trạch (phủ Khoái Châu, Hưng Yên), dựa vào bốn phía đầm lầy, thủy thế hiểm trở để tính kế lâu dài. Triều đình truyền hịch kể tội Nhà Lương, bố cáo muôn dân, ai có tài hãy ra giúp nước. Nghe có hịch chiêu tài, anh em bàn nhau về quê mộ quân. Thày dạy họ Lã khen ngợi tinh thần  trung quân ái quốc của học trò và tình nguyện đi theo giúp việc quân cơ.Trong buổi hội bàn, thầy trò đều lo lắng: quê hương cũng như các làng xung quanh đây là đất thuần nông, nghèo túng, vả lại gia tư bấn bách, không gạo, không tiền, người đi theo không có. May sao có Trương Đạm Nương là em gái trổ tài nội trợ đi vận động làng Ngà hộ muối (nay làng này còn mang tên làng Muối), làng Ngườm hộ gạo (Ngườm tức là làng Nghiêm Xá, vùng đó có câu “gạo Nghiêm Xá - cá Thất Gian”), làng Dạm Gấu giúp người (Dạm Gấu tức là làng Đa Cấu), làng Vát giúp rèn khí giới (Vát là làng Việt Vân, có nghề rèn nổi tiếng, tục ngữ: “Liềm thợ Rào, dao thợ Vát”). Lã tiên sinh mưu sỹ đã chọn ngày lành làm lễ bái yết thần linh, tôn Trương Hống làm chánh tướng, Trương Hát làm phó tướng, tế cờ ra quân, ngày đêm luyện tập (nay còn hai xứ đồng gọi là Bãi Kiếm và bãi Phất Cờ). Sau này các ngài Trương Hống – Trương Hát đến địa phận làng Tiên Tảo, huyện Kim Hoa, phủ Đa Phúc, lộ Bắc Giang thấy đất có thế ỷ giốc, tiến thoái lưỡng tiện có thể dụng binh liền cho quân hạ trại, làm tờ chiêu dụ nhân dân: “Đất nước Vạn Xuân ta đang thanh bình, càn nguyên hanh thái, bỗng đâu giặc Lương xâm lấn, xã tắc đảo điên, muôn dân khốn khổ. Bọn Hống-Hát chúng tôi xuất thân con nhà lam lũ, được học võ nghệ, có chút mưu cơ, dám đem sức lực người bản xứ, dấy binh cuốc cầy, địch cùng lang sói ngoại bang, giúp Triệu Việt Vương giữ an bờ cõi, dám mong chư vị bàn dân hưởng ứng nghĩa quân thì lấy làm may lắm”.
Phụ lão địa phương tiếp tờ chiêu dụ, thấy các ngài dung dị khác thường, uy nghi đường bệ, thi đua nhau cho con cháu đi theo làm quân sỹ. Rồi tiếng đồn khắp hạt: có tướng tài  Trương Hống – Trương Hát mộ quân, đinh tráng các nơi tấp nập kéo đến và được hơn ba trăm người, phiên chế thành cơ đội, cắt cai ký chỉ huy, lập đại bản doanh ở làng Tiên Tảo, ngày đêm ra sức luyện rèn và sai sứ báo về Dạ Trạch. Triệu Quang Phục được tin cũng sai sứ lên phong Trương Hống làm Thượng Tướng quân, Trương Hát làm Phó Tướng quân, Lã tiên sinh làm Quân sư, Trương Lừng, Trương Lẫy làm Tỳ Tướng, Đạm Nương làm Hậu Binh lương. Tât cả lo kế sách phản công. Đúng kỳ thúc giáp, hai phía cùng truyền lệnh quân cơ, tỏa binh tiếp trận, quân Triệu Quang Phục ở Dạ Trạch tiến lên, quân Trương Hống-Trương Hát ở Tiên Tảo kéo xuống, thủy bộ bốn mặt giáp công, xung đột tung hoành dữ dội. Quân Lương không sao chống cự nổi, đại bại rã rời, số chạy dẫm đạp lên nhau, chết hại nhiều vô kể, đại tướng giặc là Trần Bá Tiên tử trận, Phó Tướng Dương Phiêu phải thu nhặt tàn quân rút về Bắc quốc.
Đại thắng, Triệu Việt Vương kéo quân về Long Biên sang sửa đô thành, khao thưởng tướng sỹ, úy lạo muôn dân.  Triệu Việt Vương phong thực ấp cho hai anh em Họ Trương ở Kinh Bắc, Trương Hống ở làng Tiên Tảo, huyện Kim Anh, Trương Hát ở làng Tam Lư, huyện Đông Ngàn là nơi dấy binh cũ.

*Đền Xà- nơi Thánh tam giang hiển linh và sự ra đời bài thơ Thần “Nam quốc sơn hà”

Ngã Ba Xà nơi ghi dấu chiến công quân dân nhà Lý (1077).

Ngôi đền cổ kính thờ Thánh Tam Giang Trương Hống - Trương Hát này nằm tại khu vực ngã ba Xà (nay thuộc xã Tam Giang – huyện Yên Phong – tỉnh Bắc Ninh) nơi hội lưu sông Cà Lồ đổ vào sông Cầu. Vào đầu triều đại Lý Nhân Tông thế kỷ thứ XI, nhà Tống lăm le xâm lược nước ta lần thứ 2. Năm 1076 (năm thứ 5 triều đại Lý Nhân Tông) nhà Tống sai tướng Quách Quỳ, Triệu Tiết hợp binh với quân Chiêm Thành, Chân Lạp hùng hổ sang đánh chiếm nước ta. Đề phòng trước, Thái úy Lý Thường Kiệt đã cho xây dựng phòng tuyến Như Nguyệt, dài theo bờ nam sông Cầu từ ngã ba Xà đến Đáp Cầu, Kim Đôi (thuộc huyện Quế Võ cũ nay thuộc TP Bắc Ninh) để chặn bước quân xâm lược tiến về kinh đô Thăng Long.
Một lần, Lý Thường Kiệt dẫn quân đi kiểm tra chiến tuyến, khi đến Phương La, thấy có ngôi đền lớn bên ngã ba Xà, hỏi ra mới biết đây là đền Xà, thờ nhị vị Đại Vương Tôn Thần Họ Trương - Đức Thánh Tam Giang Trương Hống, Trương Hát. Thái úy Lý Thường Kiệt bèn truyền quân sửa lễ vào đền thắp hương bái yết, cầu xin âm phù hộ quốc.
Đêm ấy, nằm nghỉ ở đền Xà, Thái úy Lý Thường Kiệt mơ thấy hai vị thần cao lớn lẫm liệt, mũ áo chói loà hiện ra. Lý Thường Kiệt vội đứng dậy vái chào. Một vị mặt đen, mắt xanh, mặc áo bào trắng. Một vị mặt trắng, râu dài, mình khoác bào đỏ, bảo rằng: Mới tới thăm nhau buổi sáng mà đã vội quên! Lũ giặc Tống kia, chỉ cần làm bạt hồn vía chúng, thì chúng sẽ tan. Anh em chúng tôi xin mang thần binh đến giúp ngài quét sạch lũ giặc... Dứt lời liền ngâm bài thơ:

Giật mình tỉnh dậy, Thái úy Lý Thường Kiệt mới biết, đấy là hai vị thần thờ ở đền Xà. Ngài liền truyền quân đốt đèn, lấy bút nghiên và tự chép lại bài thơ mà Thần vừa đọc.
Sau đó Lý Thường Kiệt sai quân chép bài thơ Thần làm nhiều bản, gửi tới tướng sĩ khắp chiến tuyến.
Hôm sau Lý Thường Kiệt bí mật đưa đại quân vượt sông sang bờ Bắc, mở trận tập kích vào đồn lũy giặc Tống. Khi Lý Thường Kiệt đứng trước cửa đền Xà, bỗng nghe từ trên không trung có tiếng hò reo, ngựa người rầm rập, khí giới loảng xoảng cùng âm vang tiếng chiêng, tiếng trống theo nhịp bước quân đi. Ông ngửa mặt nhìn lên, thì thấy hai vị thần Họ Trương, áo mũ xanh đỏ tề chỉnh, ngự trên đám mây trắng, quân sĩ đứng hai bên giáo mác tua tủa. Liền đó, từ trên cao xanh trước cửa đền vọng xuống tiếng ngâm bài thơ Thần “Nam quốc sơn hà Nam Đế cư...”. Nghe tiếng thơ rền vang, tinh thần quân ta phấn chấn ào ạt xông lên giết giặc. Trước sức tiến công như vũ bão của quân dân Đại Việt, giặc Tống tan vỡ thành từng mảng, bỏ chạy toán loạn, dẫm đạp lên nhau. Xác giặc ngổn ngang trên cánh đồng Mai Thượng (nay vẫn còn gọi là cánh đồng Xác và ngôi chùa Xác, sau đổi lại là An Lạc Tự).
Giặc Tống đại bại thảm hại, vội vàng rút quân về nước.
 Năm 2000 tại đền Xà, Nhà nước và nhân dân đã xây một nhà bia hình tứ giác hai tầng mái. Bên trong dựng một tấm bia lớn đặt trên mình con rùa. Đầu rùa đặt một bình hương. Mặt trước bia nhìn vào đền khắc bài thơ Thần bằng chữ Hán. Mặt sau, phần trên dịch âm, phần dưới dịch nghĩa bài thơ Thần - bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của đất nước ta, âm vang chiến thắng hào hùng của quân dân thời nhà Lý đánh tan 10 vạn quân Tống bên bờ sông Như Nguyệt.
                                                        Tác giả bài viết: Trương Thị Kim Dung
                                                (Phó Chủ tịch Hội đồng Họ Trương Việt Nam)