Những ca nương khiến triều Lê bỏ lệnh cấm con nhà hát xướng đi thi

Cho quan bản quản và xã trưởng xã mình làm giấy bảo kết rằng người ấy thực là có đức hạnh thì mới được kê vào sổ đi thi. Người nào vào loại bất hiếu, bất mục, bất nghĩa, loạn luân, điêu toa..v.v.v… thì tuy có học vấn, giỏi văn bài, cũng không cho vào thi.

Phép thi như sau:

- Người được cử đi thi phải khai rõ căn cước, phủ huyện xã, tuổi, cùng là chuyên trì kinh nào, căn cước của ông cha; không được gian dối, giả mạo.

- Nhà phường chèo con hát và những kẻ phản nghịch, ngụy quan, có tiếng xấu, bản thân và con cháu đều không được đi thi, nếu mang sách hay mượn người làm hộ thì trị tội theo luật.

- Phép thi Hương trước hết thi ám tả để loại bớt kẻ nhũng tạp’

- Đề mục thi: Kỳ đệ nhất thi Tứ thư kinh nghĩa, cộng 5 bài; kỳ đệ nhị thi chiếu, chế, biểu, dùng cổ thể hay tứ lục; kỳ đệ tam thi thơ, dùng Đường luật, phú dùng cổ thể hay lý tao, văn tuyển, từ 300 chữ trở lên; kỳ đệ tứ thi 1 đạo văn sách, đầu đề hỏi về kinh sử hay thời vụ, giới hạn 1000 chữ.

- Chữ húy của quốc triều, hai chữ liền nhau đều không được dùng, nếu rời ra chữ một thì cũng cho dùng thay chữ khác, khuyên ở bên ngoài”.

Nguyên do của lệnh cấm lạ lùng

Vì sao có lệ cấm lạ lùng ấy, đó là bởi vì dưới quan điểm Nho giáo, những người làm nghề hát xướng bị coi là dạng lười biếng chỉ rong chơi ca hát, đáng khinh, không được xếp vào loại công dân có nghề nghiệp hữu ích. Những thiệt thòi với người xuất thân từ con nhà hát xướng là rất lớn, đó cũng là thiệt thòi, tổn thất cho nền chính trị đương thời, biểu hiện rõ nhất là trường hợp Đào Duy Từ một nhân tài nổi bật.

Ông đã đỗ thi Hội, chỉ vì có cha làm nghề kép hát nên bị xóa tên trong sổ những người Trúng cách, quá uất ức vì thế Đào Duy Từ mới bỏ vào Nam phò tá chúa Nguyễn, trở thành một nhân vật tiếng tăm bấy giờ. Trong chính sử không thấy ghi rằng lệ cấm con nhà hát xướng đi thi được bãi bỏ khi nào nhưng qua thời gian, với sự xuất hiện của một số nhân vật là con nhà ca múa hoặc làm nghề ca xướng trong cung vua phủ chúa đã dẫn đến cái nhìn được cởi mở hơn với đối tượng này.

Nếu như chuyện Lê Thánh Tông, người đặt ra lệ cấm có một người vợ làm nghề ca xướng tên là Nguyễn Thị Đào chưa có tác động gì tới vua thì đến đời vua Lê chúa Trịnh thời Lê Trung Hưng có thêm nhiều hơn những ca nữ, ca nương trở thành bà phi, bà chúa, đó là bà Đào Thị Mẫu vợ vua Lê Anh Tông, bà Trần Thị Ngọc Đài vợ chúa Trịnh Tráng và là mẹ chúa Trịnh Tạc, bà Nguyễn Thị Huệ vợ chúa Trịnh Cương…

Và rồi chính dưới thời gian trị vì của vua Lê Dụ Tông (1706-1729) và chúa Trịnh Cương, lệnh cấm kỳ quặc kia đã được bãi bỏ, nhưng không phải chủ ý của nhà vua mà do ý của nhà chúa, chính chúa Trịnh, người có thực quyền nhất đã ra quyết định này.

Nguyên nhân do đâu, đó là do chúa Trịnh Cương mềm lòng trước sự năn nỉ thiết tha của mẹ mình là Trương thái phi – nguyên xuất thân là một ca nữ. Vì chiều lòng mẹ, lại cũng nhận thấy nếu duy trì mãi lệ cấm này sẽ bỏ phí nhân tài nên chúa Trịnh Cương mới bãi bỏ luật cấm con nhà xướng ca đi thi.

Ngoài Trương Thái phi còn có sự tác động của một người vợ khác của chúa. Sách Vũ trung tùy bút của danh sĩ đầu thời Nguyễn là Phạm Đình Hổ cho biết như sau: “Đời Lê Trung Hưng phép thi rất nghiêm, những con nhà hát xướng không được ra thi, vì thế mà Lộc Khê hầu Đào Duy Từ dẫu có tài giỏi, văn chương hay, hội thí đã trúng cách, chỉ vì là con nhà hát xướng mà phải tước tịch, không được đỗ… Về sau có bà Như Kinh Trương Thái phi và bà A Lữ Biện Tu dung đều là nhà con hát mới khởi gia lên (lên hàng giàu sang), từ bấy giờ mới bỏ lệ cấm mà cho cả con nhà hát xướng được ra thi”.

Cũng trong tác phẩm này, ở mục bài “Đường sĩ hoạn”, Phạm Đình Hổ viết rõ hơn: “Lệ cũ, cứ con nhà hát xướng không được vào nhà học hiệu, thi đỗ ra làm quan. Tiếc là không có mở rộng ra một đường cho những kẻ tuấn dị tiến thân, để thu lấy những nhân tài xuất chúng.

Từ khi Lộc Khê hầu Đào Duy Từ là con nhà hát xướng vì không được ra thi, mới lén vào giúp chúa Nguyễn ở trong Nam, bấy giờ những kẻ đương sự mới hối rằng cái cách tìm kiếm nhân tài như thế là không rộng nhưng cũng chưa công nhiên bãi bỏ lệ cũ.

Từ khi bà Trương quốc mẫu người Như Kinh là kẻ hát xướng được tuyển vào cung phụng hầu Tần Quang Vương sinh ra Trịnh Nhân vương (Trịnh Cương), kẻ Á Lữ Biện trưởng cung sau lại đắc sủng với Nhân vương nên các họ về giáo phường mới được kể bằng hàng với các họ nhà lương gia.

Sau này các họ nhà đại khoa hiểu hoạn cũng thường có người do dòng họ hát xướng mà phát đạt lên, nên những kẻ sĩ phu cũng cùng họ giao du tự nhiên và rồi những nhà hát xướng cũng quên hẳn thế hệ nhà mình là tự đâu mà ra. Xem đó thì biết thế vận phong tục mỗi ngày một khác”.

Người xin Chúa bỏ lệnh cấm

Người phụ nữ có tác động lớn dẫn đến quyết định nói trên tên thật là Trương Thị Ngọc Chử, người mà dân gian truyền tụng qua giai thoại “Ghênh đẻ, Khe nuôi” hoặc sự tích “Bà Trắng, bà Đỏ chùa Dâu”. Chuyện kể rằng ở làng Như Quỳnh (tên Nôm là làng Ghênh) thuộc huyện Gia Lâm, xứ Kinh Bắc (nay là thị trấn Như Quỳnh, tỉnh Hưng Yên) có gia đình họ Trương nhà nghèo nên phải mở quán bán hàng nước bên đường, sớm chiều cũng chỉ đủ sống.

Một hôm, có vị đạo sĩ tướng mạo phúc hậu đi qua đã ghé vào quán nghỉ ngơi, được họ Trương chào mời rất cung kính. Đạo sĩ cảm ơn lòng tốt bằng cách chỉ cho huyệt đất quý, táng mộ vào chỗ đó tất nhờ nữ sắc mà phát phúc lớn. Xong việc, họ Trương hỏi thì đạo sĩ chỉ bảo mình họ Lã, nhà ở đầu ngõ Hàng Nghiên.

Họ Trương ghi nhớ lấy điều đó, về sau vợ ông quả nhiên sinh được một bé gái xinh tươi khác thường vào ngày 26 tháng 4 năm Bính Ngọ (1666) đặt tên là Trương Thị Ngọc Chử. Vui mừng cho là điềm tốt, ông họ Trương bèn tìm đến ngõ Hàng Nghiên để tạ lễ nhưng hỏi khắp không có ai họ Lã, chỉ có miếu thờ Thuần Dương tổ sư, tên hiệu của Lã Đồng Tân, mới biết nhà mình được tiên ông ban phúc.

Trương Thị Ngọc Chử càng lớn xinh đẹp, nàng theo mẹ làm nghề đào hát “nổi danh tài sắc một thì”, và rồi duyên may đã đến với nàng thật tình cờ. Bấy giờ chúa Khang vương Trịnh Căn vì con trưởng Lương Mục vương Trịnh Vịnh lâm bệnh mất sớm khiến ngôi Thế tử bị bỏ trống, thương con chúa bèn lập cháu trưởng là Trịnh Bính kế ngôi vị Thế tử. Một lần, Thế tử dẫn quân đi vùng Hải Đông (thuộc Hải Dương, Hải Phòng ngày nay), lúc về Thăng Long, khi qua làng Ghênh thấy người có người con gái vừa cắt cỏ vừa hát:

“Tay cầm bán nguyệt xênh xang,
Hai hàng cây cỏ lai hàng tay ta”.

Thấy người con gái trẻ đẹp, làm việc chăm chỉ nhanh nhẹn, tiếng hát lại quyến rũ lạ thường Thế tử đem lòng yêu mến liền hỏi thăm rồi sắm sửa lễ vật hỏi cưới về làm phi. Người con gái đó chính là Trương Thị Ngọc Chử, ít lâu sau nàng mang thai rồi sinh được một con trai vào năm (1686) đặt tên là Trịnh Cương. Tục truyền rằng khi Trịnh Cương mới ra đời, suốt ngày đêm chỉ khóc, ai bế dỗ cũng không chịu nín; người mẹ thì lại mất sữa, điều đó khiến phủ chúa cũng mất ăn mất ngủ theo.

Khi ấy, bà phi Ngọc Chử đành phải nhờ sự giúp đỡ của cô em con dì ruột là Nguyễn Thị Cảo quê ở làng Thanh Tương (tên Nôm là làng Tướng) thuộc huyện Siêu Loại xứ Kinh Bắc (nay thuộc huyện Thuận Thành, Bắc Ninh).

Bà Cảo cũng là người dung nhan xinh đẹp nhưng nhà nghèo phải làm ruộng, dãi nắng dầm mưa, mò cua bắt ốc nên nước da bị sạm nắng; những lúc việc đồng áng nhàn rỗi bà lại cùng cánh đào kép đi hát chầu kiếm thêm thu nhập vì làng Thanh Tương là làng chuyên nghề hát ả đào nên mới có câu: “Kẻ Tướng đi hát kiếm quan tiền dài”. Nhờ tiếng hát mà về sau Nguyễn Thị Cảo lọt vào mắt xanh của Nguyễn Gia Đa rồi trở thành dâu của làng Liễu Ngạn (tên Nôm là làng Khe) cùng thuộc huyện Siêu Loại.

Lúc bà phi Ngọc Chử sinh Trịnh Cương thì bà Cảo cũng mới sinh con trai thứ hai tên là Nguyễn Gia Châu, biết chuyện khó ở phủ Chúa nên bà vào kinh thăm hỏi. Bà phi Ngọc Chử mới mời ở lại nuôi con cùng. Lúc bà Cảo đưa tay bế thì Trịnh Cương liền nín khóc đòi bú liền, ai cũng lấy làm mừng, từ đó bà tình nguyện ở lại giúp chị nuôi cháu.

Năm Nhâm Ngọ (1702) Thế tử Trịnh Bính lâm bệnh qua đời khiến chúa Trịnh Căn rất buồn lòng khi hết con rồi cháu lần lượt ra đi, ông bèn gọi các đại thần thân cận vào hỏi ý kiến, mọi người khuyên nên lập dòng trưởng. Nghe theo, chúa liền lập chắt làm Thế tử.

Năm Kỷ Sửu (1709) Trịnh Căn mất, chắt nội là Trịnh Cương lên kế vị, tân chúa liền tôn mẹ làm Thái phi, tục gọi là “bà chúa Ghênh”; lại phong vú nuôi làm Quận phu nhân nên bà Cảo còn được gọi là “bà vú Khe”, cũng từ đó dân gian có câu: “Ghênh đẻ, Khe nuôi” để chỉ chuyện này.

Từ khi được vinh hiển, cao sang quyền quý, hai chị em bà Trương thái phi và Nguyễn phu nhân liền nghĩ đến quê hương nên thường có nhiều giúp đỡ, lại có những việc làm công đức với người dân nghèo. Là người hiền thục, có từ tâm, sùng đạo, hai bà còn xuất tiền của sửa chùa, tô tượng, đúc chuông khánh, lại mua ruộng cúng cho chùa, nhất là cúng cho chùa Dâu hàng trăm mẫu.

Hai bà được dân bầu là Hậu chùa, họ đã tạc tượng thờ. Tượng Trương thái phi mang dáng dấp tọa thiền sơn màu trắng điệp gợi da thịt nõn nà quý phái; cổ tay chạm vòng cườm dấu hiệu hoàng tộc. Tượng Nguyễn phu nhân vẻ phúc hậu, dáng dấp người phụ nữ đứng tuổi được sơn màu nâu đỏ, một quan niệm dân gian biểu hiện tốt sữa, cũng có ý chỉ là xuất thân bình dân của bà. Dân gian quen gọi đó là tượng bà Trắng, bà Đỏ.

Vì đều là con hát, ca nương may mắn mà được sang giàu, nghĩ đến thiệt thòi của con nhà hát xướng mà hai bà đã xin chúa bỏ lệnh cấm, cho cả con nhà hát xướng được dự thi. Việc này được chép rõ trong sách Vũ trung tùy bút của Phạm Đình Hổ.

Như vậy là kể từ khi được ban bố vào năm Nhâm Ngọ (1462) đời Lê Thánh Tông trải qua hơn 200 năm lệ cấm con nhà hát xướng đi thi đã bị bãi bỏ, và điều thú vị là nó bị bãi bỏ dưới những tác động của chính những con người từng làm nghề hát xướng.

Trương Văn Đoan - Chủ tịch Hội đồng họ Trương Việt Nam (Sưu tầm)