Ai là tác giả bức tượng “Phật bà nghìn mắt nghìn tay” ở chùa Bút Tháp?

Phật bà nghìn mắt nghìn tay được đặt bên trái tòa Tam thế trong thượng điện, tượng cao 3,7 m; ngang 2,1 m; dày 1,15 m, được tạo bằng gỗ, có thể tháo rời thành 1.080 bộ phận, không sử dụng chất kết dính. Trên đầu phật là đức Adiđà. Theo phật thoại thì Adiđà đã dùng phép thuật chắp lại đầu cho Phật bà khi Phật bà quá lo nghĩ cho chúng sinh, đến nỗi đầu nổ tung thành nhiều mảnh nhỏ, tạo thành 11 mặt phật, 42 cánh tay để trần mềm mại, như đang thực hiện một vũ khúc dân gian, lại như đang muốn ôm trọn cả thế giới bao la che chở cho triệu lớp người cơ khổ. Sau lưng Phật bà là vầng hào quang, trên đó được gắn 952 tay nhỏ tạo những vòng mở rộng từ 6 đến 14 lớp. Ở giữa mỗi bàn tay có một con mắt mi dài đen láy. Phật đang ngồi hành đạo thư thái, ung dung, vạt áo cà sa rủ xuống bệ như phủ lên muôn loài, thuần phục Tràng Ba Long Vương dữ tợn đội tòa sen đưa Phật bà qua biển.

Toàn bộ kiến trúc đặt trên một bệ tượng hình chữ nhật. Dưới bệ tượng phía trước có hàng chữ: “Tuế thứ Bính Thân niên, thu nguyệt, cốc nhật doanh tạo”, bên trái có hàng chữ: “Nam đồng giao thọ nam, Trương tiên sinh phục khắc”. Đây là một trường hợp đặc biệt hiếm hoi bởi tượng thờ ở Việt Nam không có trường hợp nào ghi lại thời gian hoặc tên nghệ nhân tạc, nặn. Đây chắc chắn là một tác phẩm cực kỳ quý giá và tác giả của nó phải là một nghệ sĩ tài danh rất đáng được lưu danh muôn thuở. Với hai hàng chữ này người xưa đã cho hậu thế biết: Pho tượng này được hoàn thành vào ngày tốt của mùa thu năm Bính Thân, nếu so với niên biểu trong các bia ký trong chùa thì nằm Bính Thân ấy là năm 1656 và người sáng tạo pho tuyệt phẩm này là một người mang họ Trương, thường gọi là Trương tiên sinh.

Vậy Trương tiên sinh là ai?

Được biết, nhiều nhà nghiên cứu, nhiều văn nghệ sĩ, nhiều chính khách và đông đảo quần chúng nhân dân muốn tìm hiểu về thân thế và sự nghiệp của người nghệ sĩ họ Trương. Tiếc là trong tất cả các thư tịch cổ, các sáng tác Hán Nôm và cả những nghiên cứu gần đây đều không có dòng nào, chữ nào viết thêm về ông. Có lẽ duy nhất ở vùng Thuận Thành, Tiên Du (tỉnh Bắc Ninh) người ta lưu truyền câu chuyện về sự  tìm tòi sáng tạo của người nghệ sĩ.

Chuyện kể rằng: Bà Hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc về chùa Phật Tích, rồi sang chùa Nhạn Tháp hưng công xây dựng. Hoàng hậu là người có tâm, có tài, có chí hướng, luôn đặt mình ngang hàng với nam giới và rất tín đạo Phật. Bà lại là bạn tâm giao với nghệ nhân họ Trương khi đó đang làm chủ một xưởng mộc lớn ở Đông Kinh. Bà đã đích thân đến xưởng mộc đàm đạo cùng nghệ nhân. Sau buổi nói chuyện, Hoàng hậu cho chuyển rất nhiều tiền, vàng tới xưởng mộc. Nhưng Trương nghệ nhân đã biến mất. Hoàng hậu cũng dần quên câu chuyện tâm đắc của mình.

Chín tháng sau, một người đàn ông gầy đét, râu tóc rối bời bù xù như người rừng tới Nhạn Tháp xin gặp Hoàng hậu. Đó chính là nghệ nhân Trương. Thì ra nghệ nhân đã bỏ xưởng mộc đang làm ăn phát đạt vào hang đá sâu trên dãy Nguyệt Hằng Sơn suy nghĩ và hoàn thành phác thảo tượng Phật bà nghìn mắt, nghìn tay. Hoàng hậu vô cùng vui sướng cho người đi tìm những thợ mộc tài danh trong cả nước. Dưới sự chỉ đạo của Trương tiên sinh, sau chín năm lao động say mê đầy sáng tạo, một ngày mùa thu năm Bính Thân, tượng Phật bà nghìn mắt nghìn tay đã được hoàn thành trước sự chứng kiến của vua Lê Thần Tông, Hoằng Tổ Dương Vương Trịnh Tạc và rất nhiều quan chức, sư sãi, phật tử, thiền sư Minh Hành đã làm lễ hô thần nhập tượng. Tương truyền hôm ấy trời trong xanh, ban ngày mà xuất hiện hàng nghìn vì sao nhấp nháy.

Như vậy, những gì liên quan tới người nghệ sĩ tài danh này vẻn vẹn chỉ có một hàng mười chữ khắc trên bệ tượng và câu chuyện lưu truyền trong dân gian. Nhưng tác phẩm của ông lại là niềm tự hào của nền điêu khắc và mỹ nghệ dân tộc. Trong cuộc triển lãm tượng quốc tế ở Ấn Độ, tượng Phật bà chùa Bút Tháp đã được trao giải nhì sau tượng Adiđà Ấn Độ. Như thế tượng Phật bà nghìn mắt nghìn tay còn là vật thiêng liêng, là công trình sáng tạo của cả loài người và vì vậy đã trở thành di sản của nền văn minh nhân loại.

Cách đây ngót nửa thế kỷ - vào năm 1958, Thủ tướng Ấn Độ Nêru trong chuyến thăm chính thức Việt Nam đã tới chùa Bút Tháp (thuộc thôn Bút Tháp, xã Đình Tổ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Thủ tướng đã vô cùng ngỡ ngàng thán phục và kính trọng khi đứng trước công trình kiến trúc, điêu khắc tuyệt vời này.

Có được di sản quý báu ấy, rõ ràng trước hết phải kể tới tài năng siêu việt và sự lao động quên mình của nghệ nhân nghệ sĩ họ Trương. Vì vậy việc sưu tầm, tìm hiểu thân thế và sự nghiệp của người nghệ sĩ tài danh này là việc làm cần thiết, đòi hỏi nhiều cơ quan, nhiều tổ chức và những cá nhân tâm huyết tham gia góp phần trả lời phần nào câu hỏi đã mấy trăm năm canh cánh trong tâm khảm bao du khác: Trương tiên sinh là ai?

Hoàng Giá (CAND Online)